Przelew wierzytelności a potrącenie wierzytelności przysługującej wobec cedenta

Dzisiejszy post stanowi w pewnym sensie kontynuację zagadnienia związanego z przelewem wierzytelności. Często bowiem, nawet my - prawnicy, zastanawiamy się jak przelew wierzytelności wpływa na możliwość dokonania potrącenia wierzytelności przysługującej wobec cedenta.

Omawianą kwestię należy rozpatrywać w dwóch możliwych konfiguracjach: przelew wierzytelności istniejącej i przelew wierzytelności przyszłej, o którym mowa była w moim poprzednim wpisie na blogu.

Przelew wierzytelności istniejącej

Przykład 1:

1 stycznia 2020 roku cedent przeniósł istniejącą już wierzytelności wobec osoby X na cesjonariusza.
Powyższa wierzytelność stała się wymagalna w dniu 1 lutego 2020 roku.
10 stycznia 2020 roku cedent zawiadomił X o przelewie wierzytelności.
X ma wierzytelność wobec cedenta, która powstała w dniu 9 stycznia 2020 roku, a stała się wymagalna w dniu 16 stycznia 2020 roku.

Przykład 2:

1 stycznia 2020 roku cedent przeniósł istniejącą już wierzytelności wobec osoby X na cesjonariusza.
Powyższa wierzytelność stała się wymagalna 1 lutego 2020 roku.
10 stycznia 2020 roku cedent zawiadomił X o przelewie wierzytelności.
X ma wierzytelność wobec cedenta, która powstała w dniu 12 stycznia 2020 roku, a stała się wymagalna w dniu 19 stycznia 2020 roku.

Wydawałoby się, że żadna z powyższych sytuacji nie jest szczególnie problematyczna na gruncie art. 513§2 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.), zgodnie z którym:

Dłużnik może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelność, która mu przysługuje względem zbywcy, chociażby stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużnika zawiadomienia o przelewie. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy wierzytelność przysługująca względem zbywcy stała się wymagalna później niż wierzytelność będąca przedmiotem przelewu.

Można byłoby zatem sądzić, że w obu przypadkach potrącenie przez X wierzytelności, którą ma wobec cedenta z przelaną wierzytelnością, byłoby dopuszczalne, albowiem wierzytelność X wobec cedenta stała się wymagalna (16 lub 19 stycznia 2020 roku) zanim wymagalna stała się przelana wierzytelność (1 lutego 2020 roku). Nic bardziej mylnego.

W orzecznictwie dominuje bowiem pogląd, że art. 513§2 k.c. należy odczytywać jako dopełnienie art. 513§1 k.c., zgodnie z którym:

Dłużnikowi przysługują przeciwko nabywcy wierzytelności wszelkie zarzuty, które miał przeciwko zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o przelewie.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 27 lipca 2006 roku, sygnatura akt: III CZP 59/06:

Konsekwencją zaliczenia zarzutu potrącenia do zarzutów, o których mowa w art. 513 § 1 KC, musi być konstatacja, że przepis § 2 tego artykułu nie reguluje w sposób samodzielny kwestii potrącenia przez dłużnika wierzytelności przysługującej mu względem cedenta. Oznacza to, że przepis ten stanowi jedynie rozwinięcie zasady wyrażonej w art. 513 § 1 KC, w myśl której dłużnikowi przysługują przeciwko cesjonariuszowi wszelkie zarzuty, które miał przeciwko cedentowi w chwili powzięcia wiadomości o przelewie. Takie odczytanie art. 513 § 2 KC prowadzi natomiast do wniosku, że dłużnik nie może z przelanej wierzytelności potrącić wierzytelności, która mu przysługuje względem zbywcy, jeżeli nabył ją po powzięciu wiadomości o przelewie.
Stanowisko takie Sąd Najwyższy zajął również w wyrokach z dnia 4.12.1997 r., III CKN 272/97 (niepubl.), z dnia 29.11.2001 r., V CKN 1537/00 (OSNC 2002, nr 9, poz. 113), z dnia 9.5.2003 r., V CKN 218/01 (OSNC 2004, nr 7-8, poz. 118) oraz z dnia 6.5.2005 r., II CK 690/04 (niepubl.) i jest ono przyjmowane także w nauce prawa. Odmienna wykładnia -jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9.5.2003 r., V CKN 218/01 - rozszerzałaby nadmiernie uprzywilejowanie dłużnika cedowanej wierzytelności kosztem bezpieczeństwa obrotu, naruszałaby bowiem usprawiedliwiony interes potencjalnych nabywców wierzytelności.

W konsekwencji należałoby uznać, że potrącenie w konfiguracjach wskazanych w przykładach byłoby możliwe wyłącznie jeżeli X przysługiwałaby wierzytelność wobec cedenta najpóźniej w momencie zawiadomienia go o przelewie. Oznacza to, że potrącenie byłoby dopuszczalne w sytuacji, o której mowa w Przykładzie 1, a byłoby niedopuszczalne w sytuacji z Przykładu 2.

Przelew wierzytelności przyszłej

Przykład 3:

1 stycznia 2020 roku cedent przeniósł wierzytelności wobec osoby X na cesjonariusza.
Powyższa wierzytelność była wierzytelnością przyszłą, która powstała w dniu 15 grudnia 2020 roku, a wymagalna stała się w dniu 31 grudnia 2020 roku.
10 stycznia 2020 roku cedent zawiadomił X o przelewie wierzytelności.
X ma wierzytelność wobec cedenta, która powstała w dniu 9 stycznia 2020 roku, a stała się wymagalna w dniu 16 stycznia 2020 roku.

Przykład 4:

1 stycznia 2020 roku cedent przeniósł wierzytelności wobec osoby X na cesjonariusza.
Powyższa wierzytelność była wierzytelnością przyszłą, która powstała w dniu 15 grudnia 2020 roku, a wymagalna stała się w dniu 31 grudnia 2020 roku.
10 stycznia 2020 roku cedent zawiadomił X o przelewie wierzytelności.
X ma wierzytelność wobec cedenta, która powstała w dniu 12 stycznia 2020 roku, a stała się wymagalna w dniu 19 stycznia 2020 roku.

Już na pierwszy rzut oka widać, że stosowanie rozwiązania dotyczącego wierzytelności istniejącej prowadzić mogłoby do absurdalnych wniosków. Rozwiązanie to zakłada, bowiem że wierzytelność X wobec cedenta musiałaby istnieć na dzień zawiadomienia o przelewie, czyli w naszych przykładach na dzień 10 stycznia 2020 roku. Oznaczałoby to, że gdyby przykładowo wierzytelność przyszła, będąca przedmiotem przelewu, powstała po 5 latach od zawiadomienia, czyli przykładowo 10 stycznia 2025 roku, to i tak nie można byłoby dokonać potrącenia, bo samo zawiadomienia o przelewie blokowałoby taką możliwość dla wierzytelności X wobec cedenta powstałych po tym zawiadomieniu, choćby od dnia jego dokonania do powstania wierzytelności będącej przedmiotem przelewu miał upłynąć dłuższy czas.

Dlatego właśnie, w uzasadnieniu tej samej uchwały Sądu Najwyższego, którą zacytowałem wyżej wskazano słusznie, że łączne stosowanie art. 513§1 i 2 k.c. nie dotyczy wierzytelności przyszłych:

Argumentu na rzecz odmiennej od dokonanej wyżej wykładni art. 513 KC nie stanowi powołany przez Sąd Apelacyjny wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25.2.2005 r., II CK 440/04 (niepubl.). W wyroku tym Sąd Najwyższy, podobnie jak w wyroku z dnia 6.11.2003 r., II CK 16/02 (OSNC 2004, nr 12, poz. 202), stanął na stanowisku, że w niektórych wypadkach przelewu wierzytelności przyszłych można wyjść poza zakreślone w art. 513 § 1 KC czasowe granice dopuszczalnych zarzutów dłużnika przeciwko cesjonariuszowi i umożliwić dłużnikowi podnoszenie przeciwko cesjonariuszowi także zarzutów przysługujących mu z mocy umowy zawartej z cedentem po powzięciu wiadomości o przelewie. Uznał przy tym, że takim przypadkiem jest przelew wierzytelności przyszłych sensu stricto, czyli takich, których powstanie jest w całości sprawą przyszłości. Specyfika bowiem takiego przelewu sprawia, że uznanie jego dopuszczalności musi się łączyć z umożliwieniem dłużnikowi podnoszenia wobec cesjonariusza zarzutów z zawartej po dokonaniu przelewu i powzięciu przez dłużnika wiadomości o przelewie umowy kreującej przelaną wierzytelność.
Wyrażony w tych orzeczeniach pogląd nie jest konsekwencją uznania przepisu art. 513 § 2 KC za samodzielną, niezależną od art. 513 § 1 KC, regulację kwestii potrącenia wierzytelności przysługującej dłużnikowi względem cedenta. Sąd Najwyższy dopuścił w nich jedynie wyjątek od zasady wyrażonej w art. 513 § 1 KC, ograniczając go do wierzytelności przyszłych sensu stricto.

Tym samym w przypadku wierzytelności przyszłych, należałoby stosować wyłącznie art. 513§2 k.c., czyli należałoby badać wyłącznie daty wymagalności obu wierzytelności. Jeżeli wierzytelność X wobec cedenta jest wymagalna wcześniej, aniżeli wierzytelność będąca przedmiotem przelewu, to potrącenie będzie dopuszczalne. Oznacza to, że w obu przykładach, dopuszczalne będzie dokonanie potrącenia.

Oczywiście w każdym przypadku, w którym wierzytelność wobec cedenta stała się wymagalna później, aniżeli wierzytelność będąca przedmiotem przelewu potrącenie nie będzie dopuszczalne, co wynika wprost z art. 513§2 k.c.

prawo cywilne

Przelew wierzytelności przyszłej - problemy praktyczne

Przelew wierzytelności przyszłej

Dopuszczalność przelewu (cesji) wierzytelności przyszłej wzbudzała kontrowersje w doktrynie i w orzecznictwie. Obecnie jednak dominuje pogląd, że przelew takiej wierzytelności jest w pełni dopuszczalny. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 5 listopada 1999 roku, sygnatura akt: III CKN 423/98 wskazał, że w przypadku wierzytelności przyszłych nie można ich wprawdzie dokładnie wskazać w umowie przelewu, ale można je oznaczyć tak, aby było wiadomo o jakie wierzytelności chodzi. W konsekwencji jeżeli tylko wierzytelności są oznaczalne, to mogą być przedmiotem obrotu, można dokonać ich przelewu.

W teorii, w mojej ocenie, nie do końca będziemy tutaj mieli do czynienia z przelewem wierzytelności. Raczej z umową podobną do przelewu wierzytelności, której przedmiotem jest przeniesienie przez (cedenta) na inną osobę (cesjonariusza) swoistej ekspektatywy roszczenia wobec osoby trzeciej (strony umowy z cedentem), czyli oczekiwania, że roszczenie wobec tej osoby trzeciej powstanie w majątku cesjonariusza, w przypadkach, w których na podstawie umowy pomiędzy cedentem a osobą trzecią roszczenie takie przysługiwałoby cedentowi. Można zatem mówić o przeniesieniu ekspektatywy, do której w drodze analogii jak najbardziej można stosować przepisy o przelewie wierzytelności. Innymi słowy omawiana umowa będzie umową zobowiązującą i rozporządzającą ekspektatywą, czyli uzasadnionym prawnie oczekiwaniem, powstania wierzytelności.

Z powyższym zagadnieniem wiąże się bardzo istotna kwestia, a mianowicie kwestia momentu w którym omawiana umowa wywołuje skutek, o czym będzie mowa w dalszej części mojego wpisu.

W tym miejscu wskazać należy, że w praktyce obrotu gospodarczego umowy przelewu wierzytelności przyszłych spotykane są bardzo często, zwykle jako forma zabezpieczenia - na przykład spłaty kredytu lub pożyczki. W tego rodzaju umowach wskazuje, się po prostu, że cedent przenosi na cesjonariusza wszystkie wierzytelności (regułą jest, że chodzi o wierzytelności pieniężne), które będą mu przysługiwać wobec osoby trzeciej - strony umowy z cedentem.

Moment w którym umowa przelewu wierzytelności przyszłej wywołuje skutek

W zakresie ustalenia momentu, w którym umowa przelewu wierzytelności przyszłej wywołuje skutek istnieje wiele propozycji. Największe praktyczne znaczenie mają jednak dwie koncepcje:

koncepcja "sekundy jurydycznej",
koncepcja bezpośrednia.

Koncepcja "sekundy jurydycznej" zakłada, że najpierw wierzytelność musi zawsze powstać w majątku cedenta - na tak zwaną sekundę jurydyczną, a następnie jest przenoszona na cesjonariusza (już automatycznie). Koncepcja ta bazuje generalnie na zasadzie nemo plus iuris transfere potest quam ipse habet.

Koncepcja bezpośrednia zakłada natomiast, że wierzytelność od razu powstaje w majątku cesjonariusza, albowiem zasadniczo wcześniej doszło już do przeniesienia ekspektatywy jej powstania.

Niektórzy jeszcze bardziej komplikują zagadnienie wprowadzając rozróżnienia zależne od rodzaju wierzytelności lub wprowadzając do koncepcji "sekundy jurydycznej" dodatkowy wymóg dokonania czynności rozporządzającej wierzytelnością. Jednakże tego rodzaju propozycje nie mają większego praktycznego znaczenia.

Być może do tego fragmentu mojego wpisu, nie każdy zdaje sobie sprawę ze znaczenia określenia momentu wystąpienia skutków omawianej umowy.

Wyobraźmy sobie zatem sytuacje w której:

umowa przelewu wierzytelności przyszłej zostaje zawarta w dniu 1 stycznia 2020 roku,
wierzytelność powstaje w dniu 1 października 2020 roku, albowiem wówczas cedent wykonał umowę lub jej część, od której zależne jest roszczenie o zapłatę,
w dniu 1 września 2020 roku wszystkie wierzytelności cedenta zajmuje komornik w postępowaniu egzekucyjnym.

Przyjęcie koncepcji sekundy jurydycznej oznaczałoby, że wierzytelność nigdy nie przejdzie na cesjonariusza, albowiem wierzytelnością zajętą nie można rozporządzać, zgodnie z art. 902 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.) w związku z art. 885 k.p.c.

W tym miejscu wypada wspomnieć, że wprawdzie art. 885 k.p.c., do którego odpowiedniego stosowania odsyła art. 902 k.p.c., przewiduje nieważność rozporządzeń wierzytelnościami dokonanych zarówno po zajęciu, jak i przed zajęciem - jeżeli wymagalność wierzytelności następuje po zajęciu, jednakże w orzecznictwie i doktrynie ugruntowany jest pogląd, że nieważność rozporządzeń wierzytelnościami dokonanych przed zajęciem - jeżeli wymagalność wierzytelności następuje po zajęciu, dotyczy wyłącznie wierzytelności periodycznych, takich jak wierzytelności dotyczące wynagrodzenia za pracę, a nie dotyczy innych wierzytelności (tak na przykład uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2008 roku, sygnatura akt: I CSK 357/07). Innymi słowy, odpowiednie stosowanie art. 885 k.p.c., do którego odsyła art. 902 k.p.c., oznacza, że w przypadku wierzytelności innych niż periodyczne (czyli w takiej samej lub podobnej wysokości powstające co określony czas na podstawie tego samego stosunku prawnego) zajęcie egzekucyjne wyklucza (czyni nieważnym) rozporządzenia wierzytelnościami dokonane wyłącznie po ich zajęciu.

W powyższym kontekście przyjęcie koncepcji bezpośredniej będzie oznaczało, że zajęcie egzekucyjne, nie ma wpływu na skuteczność dokonanej czynności, albowiem wierzytelność powstaje od razu w majątku cesjonariusza i nie ma normy prawnej, która czyniłaby nieważnym tego rodzaju rozporządzenie wierzytelnością.

Odnosząc się do obu przywołanych koncepcji, w mojej ocenie, więcej argumentów przemawia za koncepcją bezpośrednią. Przede wszystkim koncepcja ta odpowiada zazwyczaj woli stron. Nie po to strony umawiają się na przeniesienie wszystkich wierzytelności (zwykle po to aby udzielić zabezpieczenia), aby okazało się, że wierzytelności te powstają jednak najpierw w majątku cedenta i możliwe jest, że tak naprawdę nie dojdzie do ich przeniesienia na cesjonariusza. Co więcej koncepcja bezpośrednniednia nie odwołuje się do jednak bardzo sztucznego założenia "sekundy jurydycznej", nieznajdującego oparcia w żadnej normie prawnej. Ponadto, należy mieć na uwadze, że zgodnie z art. 510 Kodeksu cywilnego (dalej jako: k.c.) umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienie wierzytelnością ma od razu skutek rozporządzający, chyba że co innego wynika z jej treści lub z obowiązujących przepisów. W związku z tym, jeżeli powyższą normę stosować per analogiam do omawianej umowy przeniesienia ekspektatywy, należy uznać, że jej skutkiem jest powstanie wierzytelności od razu w majątku cesjonariusza, bo to on, a nie cedent ma ekspektatywę powstania tej wierzytelności.

W orzecznictwie wydaje się obecnie dominować właśnie koncepcja bezpośrednia. Przywołać należy w tym miejscu następującą wypowiedź, która dobrze obrazuje omawiane zagadnienie:

Wyrażony w powyższych tezach pogląd podzielił SA w Warszawie w wyr. z 25.11.2016 r. (I Aga 1915/15, Legalis) "Zauważyć należy, iż Sąd ten powołał się na uchwałę Sądu Najwyższego z 19.9.1997 r., III CZP 45/97, OSNC 1998, Nr 2, poz. 22, która zapoczątkowała w judykaturze stanowisko, że skoro wierzytelność przyszła może przejść na nabywcę dopiero z chwilą powstania, zatem w dacie przelewu cedent przenosi na cesjonariusza jedynie ekspektatywę przyszłego prawa. Wierzytelność powstaje zatem w majątku zbywcy (cedenta), a następnie dopiero przechodzi do majątku nabywcy (cesjonariusza). Pełny skutek tej umowy łączyć należy z powstaniem wierzytelności w niej określonej, tj. wierzytelności na rzecz cedenta rozporządzającego prawem przyszłym. Pogląd ten został podzielony przez Sąd Najwyższy m.in. w wyrokach z 24.10.2007 r., IV CSK 210/07, OSNC 2008, Nr 12, poz. 145, z 30.1.2003 r., V CK 345/01, OSNC 2004, Nr 4, poz. 65, z 25.9.2014 r., II CSK 645/13, i z 4.3.2010 r., I CSK 439/09, Legalis). Aktualnie w judykaturze wydaje się jednak dominować stanowisko przeciwne (por. wyroki Sądu Najwyższego z 26.6.2015 r., I CSK 642/14, Legalis, z 25.6.2014 r., IV CSK 614/13, Legalis, oraz z 17.3.2016 r., V CSK 379/15, Legalis), uznające, iż w obowiązującym porządku prawnym umowa przelewu wierzytelności przyszłej ma podwójny skutek, zobowiązująco-rozporządzający (art. 510 § 1 KC), co oznacza, że jej zawarcie przenosi wierzytelność z majątku cedenta do majątku cesjonariusza. Skutek przelewu następuje już w majątku cesjonariusza, z chwilą ukształtowania się tej wierzytelności. Umowa przelewu wierzytelności przyszłej przenosi na nabywcę uprawnienie do żądania spełnienia przez dłużnika świadczenia z takiej wierzytelności. Uprawnienie to realizuje się z chwilą zajścia zdarzenia wynikającego ze stosunku prawnego łączącego wierzyciela z dłużnikiem, które można też opisać jako skutek z mocą wsteczną wraz ze zrealizowaniem się stanu faktycznego.

(Komentarz do prawa upadłościowego i restrukturyzacyjnego pod redakcją P. Zimmermana, za: System Informacji Prawnej Legalis, komentarz do art. 128a prawa upadłościowego, podkreślenia własne)

Rozwiązania umowne

Mając na uwadze, istotne w pracy prawnika, dążenie do eliminowania ryzyk, należałoby postulować, aby w umowach przelewu wierzytelności przyszłych od razu wskazywać na to, że strony przyjmują koncepcję bezpośrednią. Przykładowe postanowienia umowne mogłyby mieć następującą treść:

X przenosi na Y wszystkie wierzytelności z umowy WWW wobec Z, w tym te, które powstaną po zawarciu niniejszej umowy.
Niniejsza umowa wywiera podwójny skutek - zobowiązujący i rozporządzający.
Strony zgodnie postanawiają, że na skutek zawarcia niniejszej umowy wierzytelności wobec Z nieistniejące jeszcze w momencie jej zawarcia powstaną od razu w majątku Y z chwilą, w której umowa WWW przewiduje ich powstanie w majątku X.

paragrafowanie

Przelew wierzytelności a potrącenie wierzytelności przysługującej wobec cedenta